نقشه و محدوده گسلهای ایران و جهان

نقشه و محدوده گسلهای ایران و جهان

تاریخچه زمین لرزه های بزرگ در ایران

ایران کشوری لرزه خیز است. ایران بر روی یکی از دو کمربند بزرگ لرزه خیزی جهان موسوم به «آلپا» قرار دارد و هر از گاهی زمین لرزه های بزرگی در آن بوقوع می پیوندد.

از سال ۱۳۴۰ تاکنون زمین لرزه های مختلف و در مواقعی ویران کننده مناطق مختلف کشور را با خسارات و تلفات سنگینی روبه رو کرده است که آخرین آنها، زمین لرزه صبح روز جمعه  شهرستان بم می باشد.

آخرین زمین لرزه در ایران که در سال ۷۹ و در دو استان زنجان و قزوین با قدرت ۲/۵ در مقیاس ریشتر به وقوع پیوست، مناطق طارم، خدابنده، ابهر، خرمدره و سلطانیه و همچنین بویین زهرا را لرزاند و خسارت ها و تلفاتی به بار آورد. بیش از ۵۰۰ نفر بر اثر وقوع این زمین لرزه کشته شدند.

بزرگترین زمین لرزه ای که در سالهای اخیر در ایران به وقوع پیوست مربوط به ۳۱ خرداد ۱۳۶۹ در استانهای گیلان و زنجان با قدرت هفت و سه دهم در مقیاس ریشتر بود. این زمین لرزه بیش از ۴۰ هزار کشته برجای گذاشت که خونبارترین زمین لرزه در ایران به حساب می آید. این زلزله در عرض چند ثانیه حدود و هزار و ۱۰۰ کیلومتر مربع که ۲۷ شهر و ۱۸۷۱ روستا را در برمی گرفت، ویران کرد. این در حالی است که دیگر کشورهای منطقه مانند، ترکیه، سوریه، ارمنستان و یا افغانستان نیز به دلیل قرار گرفتن در این خط زلزله با تعداد بیشماری از این قبیل زمین لرزه ها رو به رو هستند. دانشمندان گفته‌اند که دلیل این پدیده در بستر اقیانوسها که نشانه های حرکت شبه قاره هند به سمت قاره های آسیا و اروپا را آشکار می سازد، نهفته است.

قاره هند از ۳۰ میلیون سال گذشته با سرعتی معادل ۱۰ سانتی متر در سال به سمت قاره های اروپا و آسیا حرکت کرده است و در زمان حاضر این سرعت به پنج سانتی متر در سال کاهش پیدا کرده است. فهرستی از زمان و میزان قربانیان زمین لرزه های به وقوع پیوسته در ایران در ذیل به طور خلاصه ارائه می شود :

– آوریل سال ۱۹۶۰ (فروردین / اردیبهشت ۱۳۳۹) ۴۵۰ تن در شهر لار، واقع در جنوب کشور کشته شدند.

– سپتامبر ۱۹۶۲ (شهریور / مهر ۱۳۴۱) ۱۱ هزار تن کشته و ۲۰۰ روستا در غرب تهران ویران شد.

– اوت ۱۹۶۸ (مرداد / شهریور ۱۳۴۷) حدود ۱۰ هزار تن در استان خراسان جان سپردند.

– آوریل ۱۹۷۲‌ (فروردین / اردیبهشت ۱۳۵۱) پنج هزار و ۴۴ تن در جنوب کشور کشته شدند.

– آوریل ۱۹۷۷ (فروردین / اردیبهشت ۱۳۵۶) حدود ۹۰۰ تن در منطقه اصفهان جان باختند.

– سپتامبر ۱۹۷۸ ((شهریور / مهر ۱۳۵۷) ۲۵ هزار تن در شرق ایران کشته شدند.

– نوامبر ۱۹۷۹ (آبان / آذر ۱۳۵۸) ۶۰۰ تن در شمال شرقی ایران جان سپردند.

– ژوئن ۱۹۸۱ (خرداد / تیر ۱۳۶۰)، یکهزار و ۲۸ تن در استان کرمان کشته شدند.

– ژوئیه ۱۹۸۱ (تیر/ مرداد ۱۳۶۰) یکهزار و ۳۰۰ تن در استان کرمان جان باختند.

– ۲۱ ژوئن ۱۹۹۰ (۳۱ خرداد ۱۳۶۹) حدود ۴۰ هزار تن در شهر رودبار در شمال کشور در اثر سنگین ترین زمین لرزه کشته شدند.

– ۲۸ فوریه ۱۹۹۷ (۱۰ اسفند ۱۳۷۵) حدود یک هزار و ۱۰۰ تن در اردبیل کشته شدند، بزرگی آن زمین لرزه، ۵/۵ درجه در مقیاس ریشتر بود.

– ۱۰ مه ۱۹۹۷ (۲۰ اردیبهشت ۱۳۷۵) یکهزار و ۶۱۳ تن در بیرجند بر اثر زمین لرزه با بزرگی ۱/۷ درجه در مقیاس ریشتر، جان باختند.

به گفته کارشناسان امور شهری مقاوم سازی ساختمانها و تقویت سازه های ساختمانی در امور شهرسازی و احداث بنا در شهرها و استفاده مناسب از تحقیقات در حوزه زمین شناسی و اقلیمی اساسی از جمله مولفه های بسیار مهمی است که در کاهش خسارت و تلفات زمین لرزه هایی از این دست می تواند نقش مهمی داشته باشد. این واقعیت که ایران در کمربند زلزله جهانی قرار دارد و استفاده از تجربیات دیگر کشورهای زلزله خیز و موفق در ساماندهی به امور شهری و مقاوم سازی شهرها در مناطق زلزله خیز بیش از گذشته احساس می شود.

کارشناسان فن معتقدند در صورتی که هزینه های گزاف امداد رسانی و جبران خسارتهای مادی و معنوی حوادث طبیعی نظیر سیل و زلزله در مسیر بازسازی و ایجاد تغییرات بنیادی در حوزه شهرسازی و تمهیداتی لازم برای پیشگیری از حوادث غیر مترقبه قرار گیرد، نتایج به مراتب بهتر از گذشته خواهد بود.

نقشه خطر زلزله در ایران

در میان تعداد زیادی گسل در منطقه گسلهای زیر از خطر بالاتری برخوردارند:
۱ – گسل مشا فشم به طول ۴۰۰ کیلومتر:
گسل فشاری مشا، گسل بزرگی است که شامل زیر شاخه های فراوانی نیز می شود زلزله ۱۸۳۰م به منطقه شرقی فعالیت این گسل نسبت داده می شود علاوه براین زلزله بزرگی هم که در سال ۹۵۸م با بزرگای گشتاوری ۷/۷ در ۵۰ کیلومتری تهران رخ داده است به قسمت غربی این گسل نسبت داده می شود مسئله مهم در مورد این گسل تلاقی آن با گسل شمال تهران در بالادست سد لتیان است به این جهت که فعالیت این گسل می تواند موجب فعال شدن گسل تهران شود گسل فشاری مشا، گسلی است طویل، اساسی و لرزه زا که در راستای آن گستره بلند البرز از شمال بر روی دامنه های جنوبی آن رانده شده است. این گسل دارای راستای شرق ، جنوب شرقی – غرب، شمال غربی است. گسل مذکور در روی نقشه های زمین ساختی شکل سینوسی دارد و در دو قسمت شرقی و غربی راستای تقریباً شرقی – غربی دارد. شیب گسل فشاری مشا همیشه به سمت شمال و بین ۳۵ تا ۷۰ درجه تغییر می کند. این گسل با طولی حدود ۴۰۰ کیلومتر از جنوب غربی شاهرود و در شرق ، تا آبیک در غرب ادامه دارد. دریاچه آب شیرین تار در ۱۵ کیلومتری شرق شهرستان دماوند در راستای این گسل تشکیل شده است.
پهنه گسلی مشا در دره مشا بیش از ۱۰ متر عرض داشته و به شدت بریده، خرده و پودر شده است

۲ – گسل شمال تهران به طول ۷۵ کیلومتر:
گسل شمال تهران بین شاخه غربی گسل مشا و شهر قرار دارد اگر گسل شمال تهران فعال شود میزان خسارت به مراتب خیلی حادتر از زلزله است که در سال ۱۹۶۸ م رخ داده است گسل شمال تهران از این لحاظ می تواند یک چشمه لرزه زا باشد گسل شمال تهران در فاصله بین کوههای شمال تهران و شهر و در روی پهنه های جنوبی کوههای شمال تهران به طول ۷۵ کیلومتر قرار گرفته است
راندگی شمال تهران با درازای بیش از ۷۵ کیلومتر در کوهپایه شمال تهران از شرق دره لشکرک ده سبو در شمال شرقی تهران ، تا آبادی کاظم آ‎باد ۲ کیلومتری شرقی کلار و شمال بزرگراه تهران – کرج و شهر کرج در غرب ادامه یافته و نزدیکترین گسل زلزله زا به شهر تهران است به نظر می رسد که این گسل شاخه ای از گسل فشاری مشا است در شمال تهران و در کوهپایه ها ، در اکثر مناطق این گسل سبب رانندگی سازند دوران سوم کرج بر روی آبرفتهای هزار دره و آبرفتهای ناهمگن شمال تهران بخش کوهپایه ایران مرکزی در شمال تهران شده است در برخی نقاط مانند باغ اناری در غرب کن و شمال چیتگر راندگی شمال تهران ، در داخل سازند کرج دیده می شود
۳ – گسل جنوب ری به طول ۲۰ کیلومتر:
گسل جنوب ری ایوانکی در جنوب تهران به طول ۲۰ کیلومتر قرار گرفته است تمامی این گسل می تواند به عنوان یک چشمه لرزه زا برای تهران باشد گسل جنوب ری در قسمت جنوبی خود دچار انشعابی است که در شمال آن قرار دارد و گسل شمال ری نامیده می شود و فاصله بین این دو گسل فقط ۳ تا ۵ کیلومتر است به نظر می رسد ریشه این دو گسل یکی باشد و آنها نشانه های سطحی یک گسل باشند.
۴ – گسل شمال ری:
در حوالی عظیم آباد در کناره جنوبی بزرگراه ری ـ بهشت زهرا قرار دارد و دیواره ای به ارتفاع ۲ متر را بوجود آورده است امتداد آن شرقی ـ غربی بوده و طولی حدود ۱۶/۵ کیلومتر دارد.
۵- گسل معکوس آهار:
این گسل قسمتی از گسل معروف مشا فشم را تشکیل داده است که باطولی در حدود ۴۰۰ کیلومتر از جنوب غربی شاهرود در شرق تا آبیک در غرب ادامه دارد و شیبی در حدود ۳۵ تا ۷۰ درجه به سمت شمال دارد قسمتی از این گسل در ناحیه آهار که یکی از سه شاخه فرعی آن است گسل آهار نامیده می شود
۶- گسل معکوس امامزاده داوود:
راستای شمال غرب ـ جنوب غرب دارد و از حوالی امامزاده داوود عبور می کند این گسل معکوس دارای شیبی معادل ۸۰ درجه به سمت شمال شرق است در حوالی ولنجک این گسل به گسل شمال تهران می پیوندد
۷- راندگی پورکان ـ وردیج:
از حوالی پورکان در مسیر جاده کرج چالوس تا وردیج و سپس
شمال کن و فرحزاد ادامه می یابد ودارای راستای شمال غرب جنوب شرق است
۸- گسل کهریزک:
از شمال سلطان آباد در غرب تا کهریزک و سپس شمال شمس آباد در شرق امتداد یافته و راستایش شرقی غربی و طولش بیش از ۴۰ کیلومتر است این گسل دیواره ای به ارتفاع ۱- ۱۰ متر در آبرفت های جنوب تهران ایجاد کرده است
۹- راندگی نیاوران:
با راستای شمال شرقی ـ جنوب غربی وبا طولی حدود ۱۳ کیلومتر از سعادت آباد تا نیاوران و شمال اقدسیه امتداد می یابد
۱۰- گسل محمودیه:
گسلی با سازوکار کششی با راستای شرقی ـ غربی است
۱۱- گسل شبان کوثر:
در شمال تهرانپارس با طول ۳ کیلومتر و راستای شرقی ـ غربی واقع است.
۱۲- گسل شرق:
گسل شرق نیز که توانایی قویترین زلزله را دارا است از شرق به تهران وارد شده و با گذر از اراضی سرخه حصار و حرکت بر روی بزرگراه شهید بابایی تا مجیدیه و سیدخندان امتداد مییابد
۱۳- گسل ملاصدرا:
گسل ملاصدرا نیز که از خیابان شریعتی تا شهرک غرب امتداد یافته، محلات ونک، میرداماد، سعادت آباد و شهرک غرب را ناایمن ساخته است احداث برج میلاد نیز دقیقا در مجاورت این گسل صورت می گیرد

گسل های فرعی تهران:
از گسل های فرعی تهران می توان گسل های نارمک، داوودیه، ایوبی، عباس آباد، پارک جنگلی شهرداری، باغ فیض، قصر فیروزه و تلویزیون را نام برد.
تهران از کوهپایه های جنوبی البرز آغاز می شود و تا دشت ری امتداد پیدا می کند. در کوهپایه تهران با دو فرونشست و سه رشته بلندی مواجه هستیم:
بلندی ها:
۱- سعادت آباد، شمیران، دزاشیب
۲- تپه های امانیه، الهیه، قیطریه، فرماینه
۳- طرشت، عباس آباد
فرونشست ها:
۱- اوین، تجریش، نیاوران
۲- داوودیه
بلندهای شماره یک یعنی سعادت آباد و شمیران و دزاشیب توسط گسل نیاوران روی فرونشست اوین تجریش رانده شده است، بلندی های شماره دو یعنی امانیه، الهیه، فرمانیه توسط گسل محمودیه از شمال بروی فروشست های اوین تجریش نیاوران قرار گرفته اند، این تپه ها از سمت جنوب بروی فرونشست داوودیه قرار می گیرند، بلندی های طرشت و عباس آباد از سمت شمال بوسیله گسل داوودیه بروی فرونشست داوودیه رانده شده اند.
و اما در سطح دشت تهران تا ری با فرونشست بزرگ ری مواجه هستیم که در آن گسل های معروف ری و کهریزک قرار دارد.
در این مناطق ویرانی خیلی شدید وجود دارد: قوچک، تلو، سوهانک، ازگل، تجریش، تهرانپارس، لویزان، قلهک، ونک، شهرک غرب، درکه، هفت حوض، کن، کاروانسرا سنگ و جنوب کرج به همراه قسمتی از شهر ری، خانی آباد، چهار دانگه و نواحی مجاور در سه کیلومتری گسلهای ری.
منطقه تکانهای شدید با ویرانی گسترده شامل تهران مرکزی با توجه به وجود پی سنگ آبرفتی در این منطقه که مقاومتشان در برابر تکانهای شدید متفاوت است شامل محله داودیه، باغ فیض، زیبا شهر، مجیدیه، عباس آباد، یوسف آباد، گیشا، نارمک، وحیدیه، حشمتیه، تهران نو، امیراباد، شهرآرا، دوشان تپه، مرکز شهر، بازار، شهرک اکباتان، مهرآباد، افسریه، قلعه مرغی، یافت آباد تا قسمتی از شهریار، مسگر آباد، امین آباد، پالایشگاه تهران در ری و سد لتیان.
منطقه حرکتهای تند یا خسارات زیاد شامل کلیه مناطقی که دورتر از ده کیلومتر از گسل تهران قرار دارند که ویرانی در این مکانها نسبت به مناطق دیگر کمتر است نواحی غرب و جنوب شهریار در غرب تهران.
منطقه با آبگونگی خاک و ویرانی شدید:
در جنوب شرقی تهران سطح آب زیر زمینی بالاست و احتمال فرو نشست یا شناور شدن ذرات خاک در آب بالا آمده در اثر تکانهای زلزله وجود دارد این پدیده به دلیل کم شدن فضای خالی میان دانه های خاک و افزایش فشار آب منفذی درست میکند که موجب حرکت خاکهای دانه ریزتر شده و حتی در مناطق دورتر از زلزله هم میتواند باعث خسارات سنگین شود.